Kitapların büyüleyici dünyasında yol alırken, eşsiz birer yol arkadaşı olan ilham verici eserlerle karşılaşmak kadar keyif verici bir şey var mıdır? Edebiyat dünyasında dilin sınırlarını zorlayan ve bunu yaparken okuyucuları da şaşırtan eserler, sadece keyifli bir okuma performansı sunmakla kalmaz, ufuk da açıcı bir tecrübe vadeder. İşte bu eserlerden birisi de Georges Perec imzalı “La Disparition” romanıdır. Bu roman, Türkçe diline de “Kayboluş” adıyla çevrilmiştir. Fakat takdir edersiniz ki sadece çevrilmiş olması tek başına bir haber değeri taşımaz.
Bu kitabın ilginçliği, içinde hiç “e” harfi geçmemesidir. Üstelik Türkçe çevirisinde de Fransızca orijinalinde olduğu gibi hiç “e” harfi bulunmaz!
Yazarın Ufkunu Açan Bir Kısıtlama
Georges Perec, elbette bir sabah kalkıp içinde bir harfin hiç geçmediği bir kitap yazmayı istemedi. Onun bu yaklaşımının altında derin bir felsefe var. Perec, “Oulipo” isimli bir grubun üyesi. Ouvroir de litterature potentielle uzantısı, “potansiyel edebiyat atölyesi” şeklinde çevrilebilecek olan bu grubun üyeleri arasında Fransızca konuşan yazarlar ve matematikçiler bulunuyor.
Grubun temel mantığı ise, eserlere yapay kısıtlamalar getirerek yaratıcılığı artırmak. Örneğin içinde hiç ağaç kelimesinin geçmediği bir orman kitabı yazabilir misiniz? İşte Oulipo üyelerinin buna cevabı muhtemelen “Haydi yazalım!” olurdu…
Perec ise Fransızca ve İngilizcede en çok kullanılan ünlü harf olan “e”yi ciddi bir kısıtlama ortaya koymak için tercih etti. Üstelik bu yaklaşımı, kitabının hikâyesi ve teması ile de örtüşen bir tercihti.
Bir Yolculuk, Bir Kayboluş, Bir Harf
Romanda, gizemli bir şekilde ortadan kaybolan Anton Voyl isimli bir adamın öyküsü anlatılır. Voyl’un arkadaşları onun kayboluşunu araştırmaya başlar ve okur da onlara eşlik eder. Üstelik okur da bir şeyi kaybetmiştir: E harfini!
Yokluğun anlatısal bir araç olarak, kayıpları sembolize edecek şekilde sunulduğu paralel bir deneyim sağlayan bu kitapta olay akışı ne kadar çeşitlenirse çeşitlensin dil kısıtlaması mütemadiyen korunur.
Zorlu Bir Çeviri
Yazarın okuyucuya ve edebiyata yönelik bu gövde gösterisi, hiç şüphe yok ki çevirmen için de bir testti. Kitabın Türkçe çevirmeni Cemal Yardımcı, bu testi kabul ederek “La Disparition” kitabını orijinal metin kısıtlamasını onore edecek şekilde içinde hiç “e” harfi geçmeden çevirmeyi başardı. Bu da Perec’in ortaya koyduğu kısıtlayıcı konseptin farklı diller için de başarı elde edebildiğinin en özel göstergesiydi.
Bu Tekniğin Özgün Adı: Lipogram
Perec’in uyguladığı bu teknik, aslında lipogram ismiyle de biliniyor. Bir dil akrobasisi olarak nitelendirilebilecek olan lipogramın gözünüzde daha iyi canlanması için Raymond Queneau’ya kulak verelim. Queneau, geliştirdiği lipogram güçlük endeksi için basit bir formül kullanıyor: Söz konusu bir harfin dildeki sıklığı ile kelime sayısını çarpıyor. Türk dili için ortaya konulan çalışmalarda ise en sık karşılaşılan harfin %12 oranıyla “a” olduğu ifade ediliyor. Üstelik benzer çalışmalarda “e” harfinin sık rastlanma oranının %9 olduğu belirtiliyor.
Yani Türkçe bir lipogram yazmayı düşünürseniz, “a” harfini sözlüğünüzden atmanız sizin için Perec’in “e” harfi ile eşdeğer bir sınama olacaktır.
Kayboluş Size Ne Vadediyor?
Perec’in romanı, sunduğu lezzetli edebi tadın dışında okuyuculara ve diğer yazarlara dil üzerine düşünme, teori geliştirme fırsatı sunuyor. Kısıtlamaların yaratıcılıkları sınırlandırmayıp, tam tersine artırdığı bir oyun alanı olarak dil üzerine çalışmalar yapmaya teşvik ediyor.
Benzer çalışmaların kitaplarla değil; sanatın diğer pek çok türünde de uygulanması için ilham verici bir yenilik sunuyor. Evet, yayımlandığı 1969 yılından bu yana, sunduğu yenilik hissi hâlâ taze!
